Oddrun Samdal
Emballasje
Eit rimeleg læremiddel i geometriundervisninga

Kvifor emballasje i geometriundervisninga?
I all undervisning er eg oppteken av å bruke erfaringane til elevane. Absolutt alle elevar har erfaring med emballasje frå kvardagen. Dei har difor kunnskap om forma og funksjonen til emballasjen. Denne erfaringa ønskjer eg at elevane skal få bruke når dei arbeider med problemstillingar knytta til areal- og volumutrekningar.

Eg vil la elevane sjølve samle emballasjen vi treng i geometriundervisninga. Elevane legg då mykje omtanke og arbeid ned i denne innsamlinga. Eg ønskjer difor å utnytte emballasjen i andre fag enn berre matematikkfaget. Samstundes blir det meir heilskap over undervisninga når vi arbeider med eit emne ut frå fleire vinklingar. Historikk
Allereie for 10 000 år sidan brukte menneska emballasje for å verne om mat og eigedelar. Emballasjematerialet den gongen var leire. Matvarer vart lagde ned i olje i leirkar og kunne då halde seg i lengre tid. Arkeologar har óg funne glaskar som er over 5 000 år gamle. Tønnebindarane på 1200talet vert rekna for dei første emballasjeprodusentane i Skandinavia. Tønnene vart brukte til å frakte bøker og smør i og var i tillegg ei viktig måleeining. Trevyrke var den mest brukte emballasjen i Noreg fram til 1800talet.

Papir har vore brukt i Kina i meir enn 3 000 år, men først rundt 1600talet vart det teke i bruk som emballasjemateriale. Årsaka til dette var truleg at papiret var dyrt å produsere.

Frå disk til hylle
Sjølv om emballasje har eksistert i fleire tusen år, var det først rundt 1950_1960 at det vart verkeleg sving i produksjonen. Då gjekk daglegvareforretningane over frå å vere landhandlar til å bli butikkar der kundane forsyner seg sjølve. Tidlegare hadde kjøpmannen varene i lausvekt bak disken. Han vog opp direkte i spann o.l. som kundane hadde med. No må han sørgje for at varene er ferdig innpakka slik at kundane kan klare seg sjølve. Det er viktig at emballasjen både vernar vara og gjev kunden opplysningar om kva vare det er og kva kvalitetar ho har. Tidlegare tilrådde kjøpmannen sjølv varene. Produkta må no selje seg sjølve, og emballasjen må gje kundane dei opplysningane kjøpmannen gav når han stod bak disken.

Når det gjeld geometrisk form, skil emballasjen frå gamle dagar seg ut. Då var det mest runde og ovale former. Dette skuldast truleg at det var lett å få lekkasjar i hjørna på rektangulære treformer. I runde treformer er trevyrket i konstant press slik at væske ikkje trengjer inn eller ut.

For interesserte vil eg nemne at ekteparet Hallan har starta eige emballasjemuseum i hagen deira på Ulvøya utanfor Oslo. Dei tek i mot vitjande som ønskjer å studere emballasjeutviklinga i Noreg. Kanskje kan klassen sjølv lage eit eige emballasjemuseum der dei viser mangfaldet i emballasjen frå samtida.

Marknadskrefter og miljølære
I eldre tider var emballasjen i hovudsak meint å verne vara. I dag er han også ein del av marknadsføringa overfor forbrukarane. Ein god emballasje er ein føresetnad for at vara skal selje godt.

Emballasjen skal gjere kundane merksame på vara. Vareemballasjen skal og vere hendig i bruk og god å stable i butikkhyllene. Det finst fleire døme på at desse to siste krava ikkje alltid let seg sameine. Striden om forma på mjølkekartongane er eit velkjent døme. Meieria på Sør og Vestlandet gjekk over frå mønekartong til mursteinskartong i 1983_1984. Kundane var svært misnøgde då dei nye kartongane var vonde å, opne og helle frå. Butikkeigarane derimot likte mursteinskartongane då, dei var gode å stable, men dei var redde for å misse kundar. På Sørlandet gjekk forbrukarane saman og fekk detaljistane til å kjøpe mjølkekartongar med møneform frå nabomeieri som enno produserte desse. Dette mislikte Sørlandsmeieriet og klaga saka til Prisrådet. Frå dei kora følgjande svar:

Mjølk er ei viktig forbruksvare. Emballasjen må difor vere i samsvar med krava frå forbrukarane. Ønskjer ikkje Sørlandsmeieriet å produsere mønekartongar, må dei godta at slike kartongar vert kjøpte frå andre meieri (Meieriposten, 1984).

Denne saka viser at vi som forbrukarar kan stille krav til korleis emballasjen skal utformast. Det gjeld berre å bruke den makta vi har. Når tilstrekkeleg mange let vere å kjøpe ei vare fordi dei er misnøgde med emballasjeforma, må produsentane komme forbrukarane i møte dersom dei vil overleve.

Kan emballasjen resirkulerast?
Det er ikkje berre forma på emballasjen vi må vere kritiske til. Like viktig er materialet emballasjen er laga av. Så sant det er råd, bør vi velje varer og emballasjar som kan resirkulerast. Ved å nytte om att emballasjematerialet, sparar vi på naturressursane og hjelper til med å stanse forureininga som meir og meir tek overhand.

Noreg har i dag for liten kapasitet til å ta hand om resirkulerbart materiale. Over heile landet samlar til dømes folk aviser i miljøkontainarar. Då er det skuffande å vite at desse vert køyrde rett på bossfyllinga fordi vi ikkje har avsvertingsanlegg i Noreg. Eg synes det er viktig å arbeide med miljøomsyn når ein bruker emballasje i undervisninga. Elevane må bli medvitne forbrukarar som stiller krav til at emballasjen. Ut frå miljøhensyn må denne kunne resirkulerast, og resirkuleringa må bli gjennomført.

Keys Norge A/S ved Hønefoss har utvikla ein metode som syner at også mjølkekartongar kan resirkulerast. Dei har gjort ein panteavtale med folk i Borndal om at dei får kjøpe dei tomme mjølkekartongane deira. Plasten (polyetylen) på innsida av mjølkekartongane blir fjerna og pappen blir brukt til å lage eggekartongar. I Noreg er det Helopack som lagar mjølkekartongar til Norske Meierier.

Dei ser på det som ei utfordring å få til innsamling og gjenbruk av brukte mjølkekartongar over heile landet. Skal ei slik ordning fungere, må ein starte i grunnskulen. Elevane må få kjennskap til korfor det er viktig å drive med resirkulering og vere med å framskunde arbeidet ved å stille krav om auka gjenbruk i samfunnet.

Geometriske former i emballasje
Emballasje varierer i form og storleik. Denne variasjonsrikdommen vil eg at elevane skal utnytte til å bli kjende med kva som ligg i omgrep som til dømes rund, oval, rektangulær, kvadratisk, formlik, jamstor osb. Den første utfordringa eg vil gje elevane, er å studere kva geometriske figurar emballasjen vi har samla inn, er sett saman av (sirkel, rektangel,kvadrat osb.). Elevane kan først studere emballasjen i uopna form og stille spørsmål som:

1) Kva geometriske fonner er emballasjen sett saman av?

2) Finn du fleire ulike geometriske former i same emballasje?

Etter at elevane har arbeidd og blitt kjende med ulike geometriske former i emballasje, vil eg la dei sprette opp emballasjen slik at han kjem i todimensjonal form som flat figur. Elevane kan no stille dei same spørsmåla som ovanfor og i tillegg ta med:

3) Er dei formene du no ser dei same som i den uopna (tredimensjonale) emballasjen?

Elevane vil då oppdage at den sylinderforma rosinboksen i utbretta form er eit rektangel.

Samanlikning av ulike emballasjeformer
For at elevane skal få personleg erfaring med kva som ligg i arealomgrepet, vil eg la dei samanlikne ulike utbretta ernballasjar. Kven av dei to mjølkekartonglitrane våre utgjer størst areal? Mursteinskartongen eller mønekartongen? Dei elevane som kjenner standardoppsettet for utrekning av areal (lengde x breidde) vil kanskje gå i gong med å måle høgda og breidda på mjølkekartongane. Dei andre vil truleg leggje dei to kartongane oppå kvarandre og sjå kor mykje som skil dei i areal. På tilsvarande måte kan elevane samanlikne:

250 g rosinøskje og 500 g rosinboks (rund)

1 kg mjøl og 2 kg mjøl

Elevane må gjerne prøve forslaga ovanfor mot kvarandre. Dei vil då bli kjende med kor stor ein rosinboks er i høve til ein pose mjøl. Dermed vil dei utvikle eit godt augnemål.

Når elevane arbeider med å samanlikne emballasjar, vil det vere el interessant problemstilling å utforske om t.d. eit kilo mjøl har halvparten så stor emballasje som to kilo mjøl. Om dette ikkje er tilfelle, kva er så årsaka? (Brettar, skøytar er like store osb.) Skilnaden mellom emballasjeareala vil eg utfordre elevane til å uttrykkje ved hjelp av ei måleeining dei får velje sjølve. Dei må då finne ei måleeining som er så lita at ho kan måle også små arealavvik. Viskeleret er døme på ei høveleg måleeining for å måle skilnad i areal mellom emballasjeformer.

Eit anna interessant arbeid er å la kvar elev velje ei måleeining til å måle ulike emballasjeflater med. Ein elev vel t.d. krittøskja medan ein annan vel å bruke lekseboka. Elevane kan då samanlikne resultata og sjå om dei er logiske ut frå skilnaden i storleik på måleeiningane. Resultata elevane kjem fram til, kan dei presentere i fonn av statistikk. Xaksen er flata til emballasjane som vert målte, og yaksen er talet på måleeiningar som det er plass til på emballasjeflata:

Elevane vel måleeining
Eg har til no ikkje presentert dei vanlege måleeiningane ved arealutrekning for elevane; cm², dm², m² osb. Elevane veit gjennom eigne erfaringar korleis dei kan uttrykkje arealstorleikar. Det vert difor lettare for dei Å skjøne korleis vi kjem fram til desse nemningane og kvifor dei er hendige å bruke. Når elevane laga statistikk med eigne måleeiningar, såg dei at dei kom fram til ulike resultat alt etter storleiken på måleeininga. Eg vel å presentere følgjande problemstilling for elevane:

«Per skal i butikken for å kjøpe tapet til rommet sitt. Han skal ha 150 skrivebøker tapet. Veit då seljaren kor mykje tapet Per skal ha?»

Dei vil då med ein gong vere med på at skrivebøker er ei for unøyaktig og tungvint måleeining i kvardagen. Elevane vil erkjenne at vi må ha eit sams målesystem for å kunne kommunisere nøyaktig med kvarandre.

Overgangen frå personlege måleeiningar til standardeiningar kan ein gjennomføre enkelt. Elevane kan leggje dei personlege måleeiningane sine på rutepapir med cm²ruter og telje talet på ruter som måleeininga dekkjer. Dei kan så gange resultata frå statistikken med storleiken på måleeininga. Svaret vert då storleiken på emballasjane målt i cm². Elevar som har målt same emballasje, skal då få same svar. For å kontrollere svara kan elevane måle emballasjeflatene med rutepapiret. Alt arbeidet elevane har lagt ned i å måle emballasjeflater, vil ikkje vere bortkasta. Elevane kjenner kva prosessar som ligg bak arealmåla. Dei har kjennskap til mange ulike storleikar og kan vurdere om svara dei kjem fram til, er sannsynlege.

Litteratur
Meieriposten (forf. ukjent): Avklaring i emballasjekrangelen på Sørlandet, nr. 17/1984, s 477_478
Monsen, Kåre J. (1987): Historien om meieriemballasjen, A.s. John Grieg, Bergen
NOAH's genbrugsgruppe i København (1989): EMBALLAGE OG MILJØ, en grundbog om brug og misbrug af emballage, Noah's forlag, København
Rambøl Nina: «Et gløtt inn i gamle dager», Hjemmet, nr. 5/1989 s 72_73 (Reportasje om emballasjemuseet til familien Hallan.)

Tangenten ønsker Oddrun lykke til!